So si o psikicko sastjimo?

Psikicko sastjimo si jekh koncepciovo ande sos si maj but diferentna kotora, de skurtjones si kodo ke sar ame sam taj sar si amenge ando trajo taj sar birinas te keras kana o trajo si vi opre – taj vi tele. Psikicko sastjimo hasnij pe sar jekh parapli koncepciovo taj andej vi psikicka te aven mišto, psikicko pharimo taj sar psikicka si.

Amaro psikicko sastjimo si jekh importanto kotor anda amaro generelno mištimo, sar ame hatjaras ame taj fungeralinas sako djes taj afektalij ame sar ame birinas e trajoske diferentna avri khardimata (utmanigar). Psikicko taj fizicko sastjimo si khetane taj afektalij jekhvaren, kade ame te gindonasa pa amaro psikicko sastjimo kodo kerel ke vi amaro psikicko sastjimo avela maj feder - taj kado si vi opozitno.

Psikicko sastjimo taj psikicko na sastjimo (psykisk ohälsa) naj sa kodo,
de o koncepciovo unjivar hasnin les unjivar khetane.

Psikicko sastjimo hasnijpe sar jekh parapli koncepciovo khote psikicko mištimo (psykiskt välbefinnande), psikicko pharimo taj
sar psikiatricko žal ande.
Psikicko na sastjimo (psykisk ohälsa) hasnijpe pe sar jekh khetanutno koncepciovo pe e psikicka pharimata taj sar psikicka si.

Amaro psikicko sastjimo parudjol tela o trajo taj afektalijpe khatar maj
bute faktori, sar so ašilas khatar i dej/dad prele, so sas tela opre barimo,
so kerdjilas pe ando trajo, sar ame sam ekonomicka taj socialt, sokaša taj inkerimata, sar birinas e afektura taj maj but.

Varisave bajura so afektalin o psikicko sastjimo žal pe te paruven, sar amare sokaša taj inkerimata, mig avera si maj pharo te keren variso lesa, sar kodo so ašilas pala i dej/dad pre le vadj sar o opre barimo sas.

So phenelpe te aven mišto psikick?

Mišto te aven si ando fundamento o manuš korkori te hatjarel pe ke voj/vov si mišto. Kado šaj si vi fizicka taj vi psikicka. Psikicka te aven mišto si pa kodo
ke sar ame reaglainas pe kodo so si ande amaro trajo, sar si amenge taj te hatjaras ke mištoj amenge ando trajo. Si vi pa kodo te žanas te avel amenge mišto ande amaro trajo. Avera bajura so sikavel ke mišto sam psikick si šanca te balanceraline pozitivna taj e negativna hatjarimata, te aven paše amala kon žutin taj avera importanta socialna relaciovura, te hatjaren engažemango, taj te birij te kerel maj but te resel pesko potencia. So kerel e manušen te aven maj feder kodo si aver ka sako ženo.

Pskicka te aven mišto si jekh fundamentalno resurso te birin te žan perdal pa
e trajoske avri khardimata taj pharimata. Kado si mišto vi e societoske kana
o individo si mišto psikick taj šaj kerel butji vadj studeralij, taj sar eksempel,
či iskirinpe nasvalenge ketji but žene taj či kostalij ketji but.

Psikick te aven mišto naj sa kodo sar tena aven khote ke psikick naj mišto. Ande manuša generalt šaj dikhen ke kodalen kas si psikicko problema vadj psikickaj sile vi maj cera psikicko mištimo. De jekh individoske šaj dičol avri aver sar. O manuš šaj hatjarel pe maj čores ande varisos mig ande avera na. Sar eksempel o manuš šaj hatjarel dar si la/les taj si lake/leske phares te koncentralij pe pi butji vadj andi škola, de birij te kerel te avel la/les amalicka relaciovura, taj anda kodo te hatjarel loš taj mištimo ando trajo.

So si te aven psikick na mišto?

Tena aven mišto psikick hasnijpe butivar vi ka o psikicko problema taj vi ke sar si psikick. Psikick tena aven mišto kerel čores kodaleske kon kadej de butivar vi a familjake medlemonge taj avrenge kon si paše paša kodo ženo. Ke čores si taj kade ka si kerel phares te fungeralij sar generelt, sar eksempel te avel avere manušenca, te kerel butji vadj te žal andi škola. Sar ame sar diferentnone psikickone pharimasa taj psikicka ke sar sam si individualno. Jekh ženo šaj avel psikick čores bi kodo te avel la/les psikicko diagnozišo.

Psikicko pharimo

Psikicko pharimo si generelno, taj kongodi tela periodura šaj aven stresalime vadj te avel le dar, te hatjaren darimo vadj te soven čores vadj te koncentralin pe. Butivar si normalna reakciovura po afekto ando trajo. O pharimo šaj avel unjivar maj kovlo vadj maj pharo taj kodo šaj načol sigo vadj tena na maj lungo periodo šaj avel. Unjivar o psikicko pharimo šaj del vi truposko simptomo, sar eksempel šereski dukh, pereski dukh, dumeski dukh vadj zalij pe.

Phare pharimata keren ke pharesi te birin te keren penge sako djeseske bajura – te keren butji, te studeralin, te keren jekh hobiva vadj te gindon pra pe vadj pa averen. Butivar o pharimo načol korkori pestar, taj si vi bajura so o manuš šaj kerel korkori te avel maj feder. O pharimo te si lungones šaj ke trubuj žutori khatar o gindomo (vården).

Psikiatkricka te aven

Ka e psikiatricka te aven ginel pe e psikicka nasvalimata taj sindromo, sar eksemplo depresiono, xabesko zavari taj te aven alkoholisti. Khate si vi neuro psikicka funktionelna doša, sar eksemplo adhd taj autism. Te avel jekh psikiatricko diagnozuši te sikaven pe kodo trubuj maj but kriteri te aven ande. Sar e manušes si eksemplo maj but diferentna simptomura tela maj lungona vrama, kado kerel pharimo taj kerel ke maj phares fungeralij tela e djesa.
Butivar trubuj žutori e manušes sar eksemplo khatar jekh psikologo vadj doktori, dej psikicka te aven vi šaj načol korkori lestar.

Korkori mundarimo (självmord)

Korkori mundarimo, vadj suicid, si ke korkori kamel te lel pesko trajo. But so len pengo trajo len si jekh depresiovo vadj variso aver sosko psikicko nasvalimo, de butivar maj but feliticka bajura si so kerel ke jekh manuš korkori mundarel pe. Rodimo (forskning) sikavel ke naj mindig jekh užo sikajimo ke kamen te meren kana keren korkori mundarimo vadj zumaven te mundaren pe, kodoj butivar ke o ženo kamel te našeltar khatar jekh phari dukh taj či dikhel aver drom khatar pesko darimasko situaciovo.

Kado si daravno kana variko phenel ke voj vadj vov (hen) gindoj te lel pesko trajo vadj te kerel peske bajo korkori. De žutoresa khatar pengi familja, amala taj nasvalengo gindimo (sjukvården) šaj nakhen kado kriziši. Kodo naj daravno te vorbin pa o korkori mundarimo taj kodo či del riziko ke kodo ženo lela pesko trajo.

Tut te si gindo te mundares tu korkori

Hatjares tu kade čores ke gindos ke o trajo či kerel ketji tu te trajis? Si tu gindo vadj planerazis te les tjiro trajo? Atunči na muk ande tu korkori. Tu trubunes te vorbis varikasa ande kas patjas, rode gindimo (vård) vadj kontaktolin jekhe žutorimaske žuros (stödjour). Kado si generelno e gindura te len pengo trajo taj si žutori te den.

Khar 1177 te den tu godji dinimo (råd) vadj khar pi Korkori mundarimaski linja (Själmordslinjen) po 90101 tu te trubuj te vorbis varikasa pa tjire gindura ke kames te mundares tu.